Karadeniz kıyısının en önemli yerleşimlerinden biri olan Kdz. Ereğli, antik dönemdeki adıyla Herakleia Pontike, uzun yıllar boyunca geçmişi yalnızca M.Ö. 6. yüzyıldaki Megaralı kolonistlerin kuruluşuna dayandırılan bir kent olarak biliniyordu. Bu durum, modern arkeolojinin bölgedeki sınırlı çalışmalarından kaynaklanan doğal bir boşluktu. Ancak Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Arkeoloji Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Hamza Ekmen ve ekibinin İnönü Mağarası’nda yürüttüğü kazılar, Kdz. Ereğli’nin tarihini binlerce yıl geriye götüren çarpıcı veriler sunmuştur.
Kazı çalışmalarında ortaya çıkarılan en alt kültür katmanı olan V. Tabaka, günümüzden yaklaşık 6300 yıl önceye, yani M.Ö. 4300’lere tarihlenmektedir. Bu bulgular, Kdz. Ereğli’nin yalnızca antik çağların değil, aynı zamanda Anadolu’nun prehistorik dönemlerinin de erken yerleşim alanlarından biri olduğunu göstermektedir.
Bu makale, yeni arkeolojik veriler ışığında Herakleia’nın tarihini baştan sona ele almakta; kentin 6300 yıllık geçmişini bilimsel bir kronoloji çerçevesinde incelemektedir.
1. Kalkolitik Çağ (M.Ö. 4300 – 3500): Herakleia’nın İlk Sakinleri
İnönü Mağarası’nın en eski tabakası, Kdz. Ereğli’nin kayıtlı en eski insan topluluklarını temsil eder. M.Ö. 4300’e tarihlenen bu dönem, Anadolu’nun Geç Kalkolitik Çağı ile eşleşmektedir.
Kazılarda ele geçen buluntular arasında:
- Kadın/ana tanrıça figürinleri,
- Kemikten ve boynuzdan yapılmış aletler,
- Çeşitli süs eşyaları,
- Çanak çömlek parçaları bulunmaktadır.
Bu bulgular, bölgenin yalnızca barınma amaçlı değil, ritüel ve kültürel faaliyetlerin de yürütüldüğü bir yerleşim olduğunu göstermektedir. Herakleia’nın tarihinin kökleri böylece bilinen antik kuruluş tarihinden yaklaşık 3700 yıl daha eski bir geçmişe dayanmaktadır.
2. Erken Tunç Çağı (M.Ö. 3000 – 2000): Bölgesel Kültürlerle Etkileşim
Her ne kadar İnönü Mağarası’nın bu döneme ait tabakaları henüz sınırlı olarak belgelenmiş olsa da, Batı Karadeniz’in diğer merkezlerindeki buluntular Kdz. Ereğli’nin de bu çağda yerleşim görmüş olabileceğini göstermektedir. Özellikle Filyos/Teion çevresindeki arkeolojik veriler, bölgenin Erken Tunç Çağı boyunca yerleşim sürekliliğine işaret eder.
3. Orta ve Geç Tunç Çağı (M.Ö. 2000 – 1200): Paphlagonia ile Bağlantılar
Bu dönem, bölgenin kültürel olarak Paphlagonia coğrafyasına bağlı olduğu bir evredir. Hitit metinlerinde doğrudan Herakleia adı geçmese de, bölgenin Kaška kabileleri ve Paphlagonia sınır bölgesi içinde anılması, kültürel hareketliliğin ve yerleşim sürekliliğinin göstergesidir.
4. Demir Çağı ve Kolonizasyon Öncesi Dönem (M.Ö. 1200 – 700)
Demir Çağı’nda Karadeniz kıyılarında yerli halkların varlığı devam etmektedir. Bu döneme ait doğrudan arkeolojik veriler az olsa da, bölgenin mitolojik ve antik kaynaklarda yerli bir topluluk tarafından iskân edildiği ifade edilir.
Herakleia’nın mitolojik bağlamı da bu döneme dayanır:
- Argonotlar seferinde Karadeniz’e açılan Herkül’ün buradaki kıyılara uğradığına dair anlatılar,
- Cehennemağzı Mağaraları’nın Kerberos efsanesine konu olması, bölgenin antik dönem öncesi kültürel önemini yansıtır.
5. Megara Kolonizasyonu ve Kentin Kuruluşu (M.Ö. 700 – 550)
Antik kaynaklara göre Herakleia Pontike, Megaralı kolonistler tarafından kurulmuştur. Geleneksel olarak M.Ö. 560–550 yılları civarı kabul edilen bu kuruluş, kentin siyasi ve kentsel tarihinin başlangıcıdır. Bu dönemle birlikte:
- Kale bölgesinde planlı yerleşim,
- Karadeniz ticaret ağına katılım,
- Liman ve savunma yapılarının gelişimi başlamıştır.
Ancak yeni bulgular ışığında bu tarih, artık Herakleia’nın 6300 yıllık geçmişinin yalnızca 2500 yıllık bölümünü temsil etmektedir.
6. Klasik – Hellenistik Dönem (M.Ö. 550 – 30): Bölgesel Güç ve Kült Merkez
Herakleia Pontike, bu dönemlerde Karadeniz’in en zengin kentlerinden biri hâline gelmiştir. Kentin tarımsal hinterlandı, limanı ve ticaret gücü sayesinde bölgesel etkisi artmıştır.
Cehennemağzı Mağaraları bu süreçte:
- Kutsal alan olarak kullanılmış,
- Mitolojik anlatılarda öne çıkmış,
- Kült uygulamalarının merkezi hâline gelmiştir.
7. Roma ve Bizans Dönemi (M.S. 30 – 1204): Sürekliliğin Kurumsallaşması
Roma döneminde Herakleia’nın limanı ticaret açısından altın çağını yaşamıştır. Bizans döneminde ise bölge:
- Bir piskoposluk merkezi olmuş,
- Hristiyanlık erken döneminde kutsal mekânlara ev sahipliği yapmış,
- Cehennemağzı Mağaraları’na küçük bir kilise kompleksi inşa edilmiştir.
8. Orta Çağ’dan Osmanlı’ya (1204 – 1400): Ceneviz Etkisi
Cenevizlilerin Karadeniz ticaret ağındaki hâkimiyeti, Herakleia’yı da etkilemiştir. Kıyı ticaretinin kontrolü, savunma yapılarının güçlendirilmesi ve liman faaliyetleri açısından bölge bu dönemde stratejik önemini korumuştur.
9. Osmanlı Dönemi (1400 – 1922): Kırsal ve Kıyı Ekonomisinin Gelişimi
Osmanlı kayıtlarında Ereğli, zengin ormanları, balıkçılığı, kereste üretimi ve bağcılığı ile öne çıkmaktadır. Seyyahlar kenti genellikle "doğal bir liman içinde korunaklı bir kıyı yerleşimi" olarak tanımlamıştır. Osmanlı döneminde kentimizin adı Bender Ereğli olarak anılmaktadır. “Bender” kelimesi liman, iskele, gümrük kapısı anlamındadır.
10. Cumhuriyet Dönemi ve Sanayileşme (1923 – Günümüz)
1923 yılından 1960 yılına kadar kentimizin Resmî ad uzun süre sadece Ereğli olarak kullanıldı. Nüfus kayıtları, haritalar ve idari taksimatlarda bu şekildedir. 1960'lı yıllarda ERDEMİR’in kurulmasıyla birlikte Ereğli, bölgesel bir sanayi merkezine dönüşmüştür. Kdz Ereğli adı 1965 sonrası yaygın ve resmî bir kullanım haline geldi. 1980’lerden itibaren kısaltma olarak Kdz. (Karadeniz) yazımı hem belediye hem kurumlarda standartlaşmıştır
Ancak son yıllarda yeniden başlayan arkeolojik çalışmalar, kentimizin ekonomik kimliğinin yanında tarihî kimliğinin de ön plana çıkmasını sağlamaktadır.
Sonuç: 6300 Yıllık Süreklilik
İnönü Mağarası kazıları, Herakleia’nın tarihini yalnızca genişletmekle kalmamış, aynı zamanda yeniden tanımlamıştır. Artık Kdz. Ereğli’nin geçmişi:
- Kalkolitik Çağ’ın erken evrelerine uzanan,
- Kesintisiz bir kültürel gelişim gösteren,
- Batı Karadeniz’in en eski yerleşimlerinden biri olduğu kabul edilen, bir insan yerleşiminin öyküsüdür.
Bu yeni bilimsel veriler, Herakleia’nın tarihini M.Ö. 550’den başlatan geleneksel anlayışın yerine; prehistorik çağlardan antik kolonizasyona, oradan modern döneme uzanan 6300 yıllık bütünleşmiş bir tarihsel perspektif koymamıza imkan tanımaktadır.
Kaynakça (Seçme)
- Ekmen, H. ve Kazı Ekibi Raporları (İnönü Mağarası Çalışmaları)
- Hoepfner, W. Herakleia Pontike
- Strabon, Geographika
- Memnon, Heraclea Pontica Tarihi
- Ps.-Skylaks, Periplous
- Bölgesel Prehistorya Çalışmaları
#karadenizereğli #ereğlitarihi #aydınerol #batıkaradeniz #herakleia #inönümağarası #kalkolitikçağ #Cenevizliler #HerakleiaPontike #HamzaEkmen
